INTERPRETIM “RËNIA E DËBORËS” (poezi e I. Kadaresë

Nga Muharrem Jakupi

Kjo poezi është një nga pyetjet në përbërje të testit të lëndës “Gjuha shqipe dhe letërsia” e cila ka rënë në testin e provimeve të maturës shtetërore, zhvilluar në qershor të vitit 2014. Mendoj me këmbëngulje se kur një test dhe çelës përgjigjesh provimi janë “shtetërore” edhe niveli i tyre duhet të jenë patjetër “shtetërore”. Por duke parë mënyrën e ndërtimit të pyetjeve rreth këtij teksti poetik si dhe përgjigjet në dokumentin që zyrtarisht është quajtur “Skema e vlerësimit të testit”, të cilin në vazhdim do ta quaj shkurt “çelës”, krijova bindjen se në këto dokumente ka moskuptime profesionale dhe gabime shkencore të një shkalle të papranueshme. Prandaj po i sistemoj mendimet e mia si më poshtë, duke marrë në analizë poezinë e I. Kadaresë “Rënia e dëborës”. Teksti i plotë është si më poshtë:

Ty ndoshta nuk të shkoi ndërmend

Se qielli rastësisht s’u mbyll

Se kjo dëborë që shtroi kudo

Në të vërtetë ra për ty.

U projektua çdo kristal

I saj në qiell të madh diku

Dhe nuk pushoi së rëni ajo

Gjersa i gjeti flokët e tu.

Që ti ta shkundje me një gjest

Shkujdesshëm krejt e gjithë gëzim

Një natë të tërë qielli punoi

Me ernat në bashkëpunim.

Dhe në mëngjes i zbehtë ai

I ftohtë hapej madhërisht

Ndërsa shëtisnim ne të dy

Nën altruizmin e tij të hirtë.

Përpara se një tekst i tillë të jepet si test për provim mature duhet të jetë i analizuar dhe kuptuar shumë mirë nga hartuesit e testit. Duke parë si pyetjet, ashtu edhe përgjigjet e provimit të maturës, mendoj se teksti poetik nuk ka qenë i kuptuar në nivelin e duhur nga ana e komisionit të hartimit të testit. Ky tekst poetik duket më tepër sikur është lexuar fjalë për fjalë si një esé dhe jo si një “gjuhë e rendit të dytë” e cila, përveç sipërfaqes, mund të ketë edhe thellësinë. Poezia në fjalë është pak “abstraksioniste”, shprehje e një prej specifikave thelbësore të përgjithshme të stilit të I. Kadaresë. Në shumicën e veprave të veta, ai bën objekt tematik pasojën, me qëllim që gjurma të flasë tërthoras dhe në mënyrë të nënkuptuar për cilësi të tjera të objektit, që zakonisht nuk dalin në tekst, por qëndrojnë pas tij, vetëm në dispozicion për t’u nënkuptuar. Prandaj I. Kadareja, si rregull, kërkon një “lexues model”, përndryshe interpretimi i teksteve të tij mund të shkojë në drejtimin e gabuar ose të dështojë.

Këtë poezi unë vetë e konsideroj të vështirë për nivelin e maturantëve. Më e përshtatshme mund të ishte një poezi e tipit “Kur të jesh mërzitur shumë” e D. Agollit, e cila ka një strukturë shumëshkallëshe të idesë dhe emocioneve që ngërthen teksti, por ajo ka një strukturë transparente të ndërtimit. Vështirësia e poezisë “Rënia e borës” qëndron në unitetin organik dhe sintetizmin e elementeve përbërëse, që po nuk ia gjete çelësin “e duhur” për ta zbërthyer, detajet apo shtresat e shkëputura nuk vlejnë dhe nuk mund ta rindërtojnë poezinë në mënyrë besnike e koherente. Gjithë ndërtimi lidhet pas një ideje-figurë që në rastin tonë qëndron poshtë tekstit. Atje qëndron shkaku thellë e i padeklaruar se përse “kjo dëborë që ra kudo/ Në të vërtetë ra për ty”.

Në vijim të tekstit jepet vetëm pjesë të caktuara të shkakut, që duket se të bindin për plotësinë e tij. Si të tilla mund të rendisim: rënien e dëborës mbi flokë, shkundjen e dëborës prej “saj” me një gjest të shkujdesur e gjithë gëzim. Mirëpo poezia ka thënë pak më sipër: “Se kjo dëborë që shtroi kudo/ Në të vërtetë ra për ty.” Kjo do të thotë për “ty” të tërën dhe jo thjesht për të të dhënë kënaqësinë e gjestit, sado të bukur, të shkundjes së borës nga flokët. Përndryshe nuk do të ishte e motivuar strofa e fundit që flet për altruizmin e qiellit. Altruizmi është pikërisht e gjitha “kjo dëborë që shtroi kudo”, duke rënë jo thjesht si një dhuratë, por më tepër si një meritë për “ty”. Pra, kjo borë është një dhuratë për një meritë! Cila është merita? Nuk thuhet askund thelbi i saj, por vetëm disa detaje: flokët dhe shkundja me një gjest të shkujdesur që fal gëzim.

Atëherë dëbora nuk ka rënë vetëm për hir të një detaji konkret “të vetëm, siç thuhet në pyetjen 23/b të testit, po për tri arsye të artikuluara në poezi: flokët, gjesti i shkundjes dhe gëzimi i brendshëm. Mirëpo këto tri cilësi, duke mos qenë vetëm pjesë e portretit fizik, na bëjnë që të kthehemi tek e tëra “ajo”, e cila e meriton gjithë këtë punë e mundim të qiellit e të dukurive të tjera atmosferike, që krijuan dëborën. Ato madje kanë bërë një “punë” krejt të posaçme (“në të vërtetë ra për ty”) dhe tepër të kujdesshme e fine (“u projektuar çdo kristal”). Prandaj poezia hapet me një personifikim të gjerë të të gjithë elementeve e dukurive të qiellit që marrin pjesë në krijimin dhe rënien e dëborës, duke i dhënë kësaj dukurie qëllim në gjithë këtë gamë veprimesh, që e hedh borën posaçërisht për “ty”. Dhe ky personifikim shtrihet në të katër strofat e poezisë.

Nëse teksti zbulon një qëllim të rënies së borës, atëherë ky qëllim qëndron thellë në shkakun që ka i tërë qielli, ndërkohë që ky shkak, nga ana e vet, duhet të qëndrojë në një meritë të “asaj”. Gjer në këtë fazë të arsyetimit nuk mund ta dimë se cila është merita konkrete, por dimë se kjo meritë është tepër e madhe, meqë për këtë “ty” është punuar gjatë, me shumë kujdes e shije dhe nga një numër kaq i madh faktorësh. Këtu kemi arritur pikërisht tek pjesa hiperbolizuese e tekstit të poezisë. Por çfarë hiperbolizohet, në fakt. Poetikisht objekti i hiperbolizimit është pikërisht femra e thirrur në tekst me përemrin “ti” (“ty” ndoshta nuk të shkoi ndërmend; ra për “ty”; flokët e “tu”; shëtisnim ne të “dy”, d.m.th. “unë” dhe “ti”).

Për çfarë cilësish hiperbolizohet? Për shkakun se “ajo” është “e tij”? Jo vetëm për këtë; një konkluzion i tillë del vetëm nga konteksti. Analiza e këtij konteksti sikur na çon në përfundimin se femra këtu i ka të gjitha cilësitë të përkryera gjer në shkallën më të lartë, aq sa edhe qielli nuk mund të rrijë dot pa i bërë asaj një përkushtim “pasionant”, sa ç’është përgatitja dhe hedhja e një bore kaq të madhe, si dhuratë për cilësitë e larta femërore të saj. Ky motiv nuk mund të mos jetë një arsye tepër e fortë që “ajo” të jetë edhe “e tij”, në atë masë sa është ajo edhe objekt i nderimit prej qiellit të personifikuar.

Duke hyrë në konvencionet e mënyrave tipike të shprehjes prej artit poetik si dhe në “ndërlikimet” e teorive të interpretimit, mund të thuhet pa mëdyshje se gjithçka që vlerëson dhe bën qielli këtu nuk është tjetër veçse ajo që do të donte të bënte pikërisht “zëri lirik” për femrën pranë tij. Por duke e shndërruar këtë dëshirë të vetën në qëllim e realizim material prej një fuqie të madhe kozmike, ndoshta edhe për faktin se një dhuratë të kësaj natyre zëri lirik nuk mund ta realizonte dot kurrë, ky e spastron krejt karakterin subjektiv dhe duket sikur e objektivizon plotësisht ndjenjën e vet në aktin dhurues të qiellit. Në këtë mënyrë të gjitha vlerat dhe hiret e femrës hiperbolizohen më shumë se përmes një përkushtimi personal, pasi konvencionalisht zëri lirik e largon këtë përkushtim nga vetja. Sigurisht që ideja e T. S. Eliotit se poezia e mirë i objektivizon ndjenjat nuk mund të jetë absolute, po në poezinë e I. Kadaresë ajo përbën një zbatim në shkallë mjaft të gjerë.

Duke e paraqitur femrën “pranë tij”, poezia sigurisht që e trajton temën intime. Por duke e përfshirë idenë e cilësive të larta femërore në një personifikim tërësor të të gjitha elementeve qiellore që morën pjesë me zell në “prodhimin” e borës, si dhuratë për “të”, poezia patjetër që e trajton edhe motivin e natyrës. Duhet ta kemi fort parasysh faktin se të katra strofat e poezisë janë të mbushura me detaje dhe terma mbi peizazhin. Fjalë çelës të poezisë janë pikërisht “rënia e borës” dhe “altruizmi i qiellit”. Për të dyja këto arsye, semantikisht poezia paraqitet ambiguine, gjë që e bën temën e saj të dyfishtë: intime dhe të peizazhit.

Një motiv këtu, disi më i fshehur, mund të jetë edhe adhurimi i femrës si të ishte një kult, e marrë në vetvete, jashtë lidhjeve “pronësore” me një “unë” mashkullor. Kjo prirje tematike duket tepër qartë në poezi të tilla si “Pas darke”, të I. Kadaresë, ku “gratë” atje janë në numër të papërcaktuar, aq sa mund të thuhet se në atë krijim përfshihet gjithë gjinia femërore, krejt pa përkatësi “pronësore” karshi ndonjë mashkulli. Sepse aty bëhen objekt cilësitë e larta femërore, feminiteti në përgjithësi. Pikërisht ky bëhet objekt kulti e adhurimi poetik.

Edhe në poezinë “Pas darke” nuk bëhet objekt i drejtpërdrejtë i poezisë shkaku, d.m.th. cilësitë e larta dhe feminiteti i tyre, por pikërisht pasoja: aftësia e buzëve dhe e frymës femërore për të ngjallur e për t’i dhënë jetë edhe qelqit të akullt; në mënyrë analoge me aktin e krijimit të njeriut, sipas Biblës. Tema e feminitetit në këtë krijim është përvijuar gjithashtu në mënyrë edhe më abstrakte sesa në poezinë “Rënia e borës”.

Pasoja në vend të shkakut jepet po aq qartë edhe në poezinë “Të verbrit në Paris”. Në këtë poezi, fjalë për fjalë, thuhet se të verbrit më të mjerë se kudo tjetër ndihen në Paris dhe se, nëse nuk ua sjell dot shikimin as bukuria e Parisit, ata janë pa shpresë se mund t’u vijë shërimi nga optika e mjekësia. Por nëse bukuria e Parisit në këtë poezi pohohet shprehimisht, krejt qëllimi i poezisë është që ajo të hiperbolizohet përmes nënkuptimit. Dhe këtë hiperbolizim, që mund ta kishte më të vështirë artistikisht ta shprehte në mënyrë të drejtpërdrejtë, autori e ka realizuar duke shtruar në nëntekst një “arsyetim” poetik të tipit shkakësor: nëse as bukuria e Parisit nuk mund të shërbejë si shkak për sjelljen e shikimit, atëherë pasoja dihet: të verbrit do të mbeten përjetë të tillë. Prandaj më të mjerë se kudo të verbrit ndihen pikërisht në Paris, sepse vetëm atje atyre u bëhet e qartë pamundësia për t’u ardhur shikimi ndonjëherë.

Çdo interpretim tjetër, alternativ, do të ishte i pranueshëm vetëm nëse teksti e mbështet atë plotësisht. Ashtu sikurse ky interpretim mund të bjerë nëse teksti nuk e mbështet me të gjitha elementet e veta, gjer tek logjika artistike e detajeve të imëta, por me vlerë sadopak relevante për domethënien dhe strukturën e tekstit.

Poezia “Rënia e dëborës” shkrin në një të vetme bukurinë sublime të femrës në harmoni të plotë me “madhështinë” dhe bukurinë e natyrës. Kjo “e nderon” përkryerjen e krijesës femërore - objekt i poezisë, duke i dhuruar asaj pikërisht këtë bukuri dëbore, si pjesë organike e vetë natyrës.

Referuar besnikërisht tekstit të dhënë, poezia nuk është domosdo poezi dashurie, por gjithsesi nuk bie nën nivelin e një adhurimi pasionant. Vetat “unë” dhe “ti” nuk janë patjetër dy “të rinj”, prej nga do të rridhte se “ajo” nuk është patjetër “vajzë”. “Ajo” mund të jetë edhe një mesogrua ose e moshuar. Sintagma “kjo dëborë... ra për ty” formalisht përbën një shprehje të këmbimit të pasojës me shkakun e vërtetë. Si dukuri natyrore rënia borës ndodh objektivisht e “për pasojë” mund të bjerë mbi këdo dhe, vetëm në këtë kuptim, për këdo. Por sipas poezisë bora ra “për shkak tënd”. Dhe kështu “objektiviteti” i mundshëm eklipsohet nga subjektiviteti. Mirëpo shprehja “kjo dëborë... ra për ty” është e përfshirë në tërë strukturën e personifikimit dhe gjithçka që paraqitet si subjektivizëm, përbën në thelb një objektivizim të ndjenjave të zërit lirik, në mënyrën siç e kemi shpjeguar më sipër.

Prandaj mund të themi se teksti as nuk flet dhe as nuk nënkupton posaçërisht një “vajzë” e një “djalë”, “dy të rinj” apo “dy të dashuruar” që i shprehin “emocionet” apo “ndjenjat” njëri-tjetrit “në sfondin dimëror”. Sepse tekstit nuk i duhet, prandaj edhe i mungon çdo element i portretizimit fizik të personave të vënë në qendër të saj. Për këtë arsye ideja e shprehur në çelës se qielli “e zbukuron vajzën më shumë me kristalet e borës që i hedh qëllimshëm mbi flokë” mbetet një hamendësim a përfytyrim personal dhe i pavullnetshëm i një interpretuesi (lexuesi) të caktuar, por jo si pjesë e “strukturave objektive” të tekstit, falë ekzistencës së të cilave në themel të teksteve gjegjëse letërsia është bërë e mundur si lëndë qysh prej Antikitetit.

Prandaj nuk mund të shpallet me siguri si një “interpretim i plotë” ideja se “autori përqendrohet vetëm te flokët e vajzës. Mesa duket, flokët janë diçka e rëndësishme, tërheqëse, që atij i bëjnë më tepër përshtypje. Janë shenjë feminiliteti, delikatese.” Siç nuk qëndron ideja se në tekst “theksohen flokët si element bukurie”, aq më e papranueshme është ideja se “qielli shfaqet si aleat i bukurisë së vajzës.” Çdo të thotë në kontekstin e kësaj poezie “aleat” i një bukurie që nuk pohohet shprehimisht, ndryshe nga “madhështia” e qiellit? Po përkufizimi i qiellit si “bashkëpunues” nga buron? Të dyja këto terma apo kërkesa veç mund ta hutojnë nxënësin dhe i mësojnë atij metodën më të gabuar të sjelljes me tekstin letrar. Ca më keq kur “bashkëpunuesi” është term i mbartur direkt nga teoritë narratologjike dhe nënkupton një rol të caktuar të një kategorie personazhi në ekonominë e përgjithshme të një vepre epike.

Supozimet me “pro” ose “kundër” për përdorim në tekst të teknikës së kontrastit janë krejt pa baza. Edhe diskutimi për “sfondin” nuk do të ishte poetikisht frytdhënës, pasi ai përmendet vetëm për të plotësuar me detaje tekstin që të çon tek ideja me peshë e altruizmit të qiellit. Përndryshe, “simbolika” e “zbehtësisë”, “ftohtësisë” dhe ngjyrës “së hirtë” të tij mund të na çonte tek ndonjë pesimizëm i mundshëm apo perceptim mbylltësie të tij, ndërkohë që qielli “I ftohtë hapej madhërisht”.

Brenda kontekstit konkret, me sa duket, poezia nuk synon drejt “procedurave” apo motivimeve simbolkrijuese. Prandaj “kristali” nuk mund të merret si përfaqësues i diçkaje që është edhe vetë e në mënyrë të drejtpërdrejtë i pranishëm në tekstin e poezisë në fjalë. Aq më pak kur në këtë akt të madh përkushtimi e adhurimi ndaj një femre të gjitha elementet natyrore të përmendura, ku kristalet janë thjesht një ndër pjesët përbërëse, do të ishin po aq të denja si simbole. Aq më pak mund të thuhet “a priorí” dhe jashtë një konteksti konkret se “kristali nënkupton diçka të bukur, të brishtë, delikate, të thyeshme, të përsosur”. Le të kujtojmë se, për shembull, kristalet e diamantit janë më të fortat midis llojeve të shumta të kristaleve që gjenden në natyrë...

SHËNIM: Kjo analizë, por shumë më e gjatë, pasi ka pasur në përbërje edhe KRITIKËN e përgjigjeve "të sakta" të testit të provimeve të maturës (“Skema e vlerësimit të testit”) i është dërguar Kabinetit të Ministrisë së Arsimit dhe Sporteve fill një ditë pas zhvillimit të provimit të maturës shtetërore në lëndën e gjuhës shqipe dhe të letërsisë që zhvillohet në gjimnaz.